Ayo Sinau Basa Jawa

Pendahuluan

Bahasa Jawa, minangka salah sawijining basa daerah ing Indonesia, nduweni peran wigati ing njaga kelestarian budaya lan identitas bangsa. Kanggo para siswa, sinau basa Jawa ora mung babagan nguasani tata basa lan undha-usuké, nanging uga nyinaoni nilai-nilai luhur lan kearifan lokal sing ana ing jerone. Ing semester 2 kelas 11 iki, materi basa Jawa bakal luwih jero lan tantangané luwih gedhé. Artikel iki bakal nyajèkaké conto soal lan wangsulan basa Jawa kanggo kelas 11 semester 2 kanthi rinci, supaya para siswa bisa luwih siap lan percaya dhiri ngadhepi ulangan utawa ujian. Materi sing disajèkaké bakal nutupi sawetara bab wigati sing umum diajaraké ing semester iki, kaya ta geguritan, carita cekak (cerkak), aksara Jawa, lan unggah-ungguh basa.

Garis Besar Artikel:

1. Pendahuluan: Pentingé sinau Basa Jawa lan tujuan artikel iki.



2. Bab I: Geguritan (Puisi Jawa)
   • Pengertèn lan unsur-unsur geguritan.
   • Conto soal analisis geguritan.
   • Wangsulan lan panjelasane.
3. Bab II: Cerkak (Carita Cekak)
   • Pengertèn lan unsur-unsur cerkak.
   • Conto soal analisis unsur intrinsik lan ekstrinsik cerkak.
   • Wangsulan lan panjelasane.
4. Bab III: Aksara Jawa (Carakan)
   • Pasangan aksara Jawa.
   • Conto soal nulis utawa nerjemahake ukara nganggo aksara Jawa.
   • Wangsulan lan panjelasane.
5. Bab IV: Unggah-Ungguh Basa
   • Konsep unggah-ungguh basa Jawa (Ngoko, Krama).
   • Conto soal milih tembung utawa ukara sing trep miturut unggah-ungguh.
   • Wangsulan lan panjelasane.
6. Penutup: Pangajab lan saran kanggo siswa.

Bab I: Geguritan (Puisi Jawa)

Geguritan yaiku salah sawijining jinis karya sastra awujud ukara kang endah lan ngemot rasa utawa pangrasane pengarang. Ing basa Jawa, geguritan uga diarani tembang macapat, nanging ana bedane. Geguritan luwih bebas saka aturan pupuh, metrum, lan guru gatra kaya ing tembang macapat. Unsur-unsur wigati ing geguritan kalebu:

• Diksi (Pilihan Tembung): Pilihan tembung sing endah lan ngesir.
• Imaji: Gambaran kang ditujokake marang panca indra (pandeleng, pangrungu, pangambu, pangecap, pangrasa).
• Gaya Bahasa (Majas): Penggunaan basa kang ora lugu utawa nganggo perbandingan.
• Rasa: Perasaan kang diandharake dening pengarang.
• Tema: Gagasan utama kang diandharake ing geguritan.

Conto Soal 1:

Wacanen geguritan ing ngisor iki banjur wangsunen pitakonane!

"Bumi Pertiwi"

Ing lemah gemah ripah loh jinawi,
Angin semilir nggawa ganda arum.
Gunung-gunung gagah ngadeg sumeleh,
Kali mili banyune bening kumleng.

Kembang macem-macem mekrok endah,
Manuk ngoceh ngiringi esem srengenge.
Nanging ana kalane nesu bebaya,
Banjir bandhang teka, lemah longsor nggèrèh.

Mula ayo njaga, ayo nglestarekake,
Bumi pertiwi iki warisane leluhur.
Aja nganti rusak amarga tumindake manungsa,
Supaya anak putu bisa ngrasakake ayem tentrem.

Pitakonan:

1. Apa tema utama saka geguritan "Bumi Pertiwi" kasebut?
2. Sebutna salah sawijining unsur imaji pandeleng (visual) sing ana ing geguritan kasebut!
3. Jelentrehna makna saka ukara "Bumi pertiwi iki warisane leluhur"!
4. Gaya bahasa apa sing digunakake ing ukara "Gunung-gunung gagah ngadeg sumeleh"? Jelasna!
5. Apa pesen utama sing disampekake dening pengarang marang para pamaca?

Wangsulan lan Panjelasan:

1. Tema utama: Katresnan marang bumi pertiwi lan ajakan kanggo njaga kelestariane.

   • Penjelasan: Geguritan iki njlèntrèhaké kaendahan alam bumi Indonesia lan uga ngelingaké babagan bebaya sing bisa dumadi, sabanjuré ngajak kanggo njaga.

2. Unsur imaji pandeleng: "Gunung-gunung gagah ngadeg sumeleh", "Kali mili banyune bening kumleng", "Kembang macem-macem mekrok endah", "esem srengenge".

   • Penjelasan: Ukara-ukara kasebut ngasilaké gambaran visual sing cetha ing pikiran pamaca.

3. Makna ukara "Bumi pertiwi iki warisane leluhur": Bumi Indonesia minangka warisan utawa pusaka sing ditampa saka para pendahulu (leluhur) lan kudu dijaga sarta dilestarike kanggo generasi sabanjuré.

   • Penjelasan: Ukara iki negesake yen bumi dudu mung milik awake dhewe saiki, nanging tanggung jawab kanggo anak putu.

4. Gaya bahasa: Personifikasi (simbolon).

   • Penjelasan: Ing ukara "Gunung-gunung gagah ngadeg sumeleh", gunung-gunung dipadhangake kaya manungsa sing gagah lan kanthi sikap mantep ngadeg. Personifikasi yaiku gaya bahasa sing nguripake barang mati utawa kewan supaya nduweni sipat kaya manungsa.

5. Pesen utama: Pengarang ngajak supaya kabeh wong nduweni rasa tanggung jawab kanggo njaga lan nglestarekake alam bumi Indonesia supaya tetep endah, aman, lan bisa dinikmati dening generasi sabanjuré.

   • Penjelasan: Ajakan "Mula ayo njaga, ayo nglestarekake" kanthi cetha nuduhake pesen utama geguritan iki.

Bab II: Cerkak (Carita Cekak)

Cerkak utawa carita cekak yaiku prosa naratif fiksi sing ringkes lan ngemot crita babagan siji tokoh utama utawa masalah utama. Cerkak duweni unsur-unsur intrinsik (unsur kang ana ing njero crita) lan ekstrinsik (unsur kang ana ing njaba crita).

Unsur Intrinsik Cerkak:

• Tema: Gagasan pokok utawa ide cerita.
• Paraga lan Watak (Penokohan): Tokoh-tokoh ing cerita lan sipate.
• Alur (Plot): Runtutan kedadeyan ing cerita (maju, mundur, campuran).
• Latar (Setting): Papan, wektu, lan suasana kedadeyan.
• Sudut Pandang (Point of View): Posisi pengarang nalika nyritakake.
• Gaya Bahasa: Cara pengarang nggunakake basa.
• Amanat: Pesan moral sing disampekake pengarang.

Unsur Ekstrinsik Cerkak:

• Nilai Budaya: Tradisi utawa adat istiadat sing digambarake.
• Nilai Sosial: Hubungan antarane tokoh utawa masyarakat.
• Nilai Agama: Ajaran agama sing ana ing cerita.
• Nilai Moral: Piwulang becik utawa ala.
• Kondisi Pengarang: Latar belakang urip pengarang sing bisa ngaruhi cerita.

Conto Soal 2:

Wacanen cerkak ing ngisor iki banjur wangsunen pitakonane!

"Pak Tani lan Kabut Esuk"

Esuk iku hawa adhem banget. Kabut putih nggeblèg jagad saubengé, mung ndelok wit-witan sing katon samar-samar. Pak Sastro, pak tani sing wis sepuh, wis siyap-siyap mangkat menyang sabin. Ing tangane ana cangkul lan arit sing wis rada miring amarga wis lawas.

"Mak, aku mangkat dhisik ya," ngendikane Pak Sastro marang garwane sing lagi nyiapake sarapan.
"Nggeh, Pak. Aja kesuwen, mengko krasan," wangsulane Bu Sastro kanthi rasa kuwatir.

Pak Sastro mlaku alon-alon nyusuri dalan setapak sing durung pati katon amarga kabut. Sanajan wis sepuh, awake isih kuwat nglakoni pagaweyan abot. Sabiné ora adoh saka omahé, mung kira-kira limang atus meter. Nalika tekan sabin, Pak Sastro langsung nyemak lemah sing bakal diolah. Srengenge wis wiwit njedhul alon-alon, mbubari kabut sing kandel.

"Ah, lumayan wis katon resik saiki," guneme Pak Sastro marang awake dhewe.

Dheweke kerja kanthi tekun. Cangkul dibalangake menyang lemah, nyedhaki oyot-oyot suket sing ngalang-alangi. Nanging nalika lagi asyik nyangkul, dumadakan awake Pak Sastro krasa kesel banget. Dadane seseg, napase munggah-mudhun ora karuan. Dheweke njenggerot ing pinggir sabin, ngadepi pacoban sing abot.

Bu Sastro sing ngenteni mulihé Pak Sastro ora sabar, banjur nyedhak menyang sabin. Dheweke kaget nemoni garwane wis njenggerot ing pinggir sabin. Sanalika Bu Sastro mbengok njaluk tulung. Warga kampung padha teka nulungi, lan Pak Sastro digawa menyang puskesmas.

Ing puskesmas, dokter ngandhakake yen Pak Sastro kelelahan lan kurang istirahat. Bu Sastro nangis ngelus dodo, nanging uga matur nuwun yen garwane isih slamet.

Pitakonan:

1. Apa tema cerkak kasebut?
2. Sebutna paraga utama lan wataké!
3. Jelentrehna latar wektu lan latar papan ing cerkak kasebut!
4. Apa amanat sing bisa dijupuk saka cerkak kasebut?
5. Nalika Pak Sastro keselen ing sabin, ibune Bu Sastro nyedhak menyang sabin. Ukara kasebut luput. Ukara sing bener miturut cerkak kasebut kepriye?

Wangsulan lan Panjelasan:

1. Tema: Pagaweyan abot lan pentinge istirahat, uga rasa tresna lan kuwatire kulawarga.

   • Penjelasan: Cerkak iki nyritakake babagan perjuangan Pak Sastro ing sabin lan keprihatinan garwane.

2. Paraga utama: Pak Sastro (watak: sregep, tekun, ora nggatekake kesehatan) lan Bu Sastro (watak: tresna asih, kuwatir, tanggap).

   • Penjelasan: Pak Sastro minangka tokoh sing nglakoni pagawéan, dene Bu Sastro minangka tokoh sing ngurusi lan nggatekake Pak Sastro.

3. Latar wektu: Esuk dina, nalika isih ana kabut.

   • Latar papan: Sabin Pak Sastro, dalan setapak menyang sabin, omahé Pak Sastro, lan puskesmas.
   • Penjelasan: Latar wektu lan papan digambarake kanthi cetha ing awal cerkak lan nalika kedadeyan puncak.

4. Amanat:

   • Nglakoni pagaweyan kudu sregep, nanging aja nganti nglalekake istirahat lan njaga kesehatan.
   • Keluarga sing saling tresna lan kuwatir iku penting banget.
   • Menawa ana masalah, cepet njaluk tulung lan tanggap.
   • Penjelasan: Amanat iki bisa dijupuk saka tumindake Pak Sastro lan tanggapan Bu Sastro.

5. Ukara sing bener: Nalika Pak Sastro keselen ing sabin, Bu Sastro nyedhak menyang sabin.

   • Penjelasan: Ing cerkak kasebut, sing jenenge Bu Sastro, dudu "ibune Bu Sastro". Iki minangka kesalahan umum ing pemahaman teks.

Bab III: Aksara Jawa (Carakan)

Aksara Jawa, utawa carakan, minangka warisan budaya kang kudu dilestarekake. Kanggo nulis nganggo aksara Jawa, kudu ngerti pasangan-pasangane aksara murda lan aksara sigeg. Pasangan aksara digunakake nalika ana aksara sigeg (wanda mati) ing tengah utawa pungkasane tembung.

Pasangan Aksara Jawa:

Pasangan aksara iku wujud aksara cilik sing ditulis ana ing ngisor utawa sisih tengene aksara sing arep dipasangi. Pasangan aksara nduweni fungsi kanggo ngganteni aksara vokal (a, i, u, e, o) dadi konsonan utawa mbusak vokal kasebut.

• Contone pasangan aksara: Pa (ꦥ) yen dipasangi dadi ꧋ (pa), aksara ‘ha’ (ꦲ) yen dipasangi dadi ꧀ (ha), aksara ‘na’ (ꦤ) yen dipasangi dadi ꧂ (na), lan sateruse.

Conto Soal 3:

1. Tulis nganggo aksara Jawa!
   • a. Ibu tindak pasar numpak sepedha.
   • b. Kula badhe maos buku ing perpustakaan.
2. Terjemahna aksara Jawa ing ngisor iki dadi basa Ngoko lugu!
   • ꦱꦲꦫꦶꦁꦏꦸꦭꦺꦴꦤꦸꦂꦠꦶꦤꦶꦤ꧀ꦝꦏꦺꦏꦺꦴꦏꦸꦲꦤ꧀ꦏꦼꦤꦁꦒꦼꦤ꧀ꦝꦺꦁ.

Wangsulan lan Panjelasan:

1. Aksara Jawa:

   • a. Ibu tindak pasar numpak sepedha.
     ꦲꦶꦧꦸ ꦠꦶꦤ꧀ꦝꦏ꧀ ꦥꦱꦫ꧀ ꦤꦸꦩ꧀ꦥꦏ꧀ ꦱꦼꦥꦺꦝ.
     • Penjelasan: ‘tindak’ ditulis ꦠꦶꦤ꧀ꦝꦏ꧀ amarga aksara ‘n’ ing tembung ‘tindak’ dadi sigeg lan kudu dipasangi. ‘pasare’ ditulis ꦥꦱꦫ꧀ amarga ana aksara ‘r’ ing pungkasane sing kudu dipasangi. ‘sepedha’ ditulis ꦱꦼꦥꦺꦝ.
   • b. Kula badhe maos buku ing perpustakaan.
     ꦏꦸꦭ ꦧꦢꦺ ꦩꦲꦺꦴꦱ꧀ ꦧꦸꦏꦸ ꦲꦶꦁ ꦥꦼꦂꦥꦸꦱ꧀ꦠꦏꦏꦤ꧀.
     • Penjelasan: ‘badhe’ ditulis ꦧꦢꦺ. ‘maos’ ditulis ꦩꦲꦺꦴꦱ꧀ amarga aksara ‘s’ ing pungkasane kudu dipasangi. ‘perpustakaan’ ditulis ꦥꦼꦂꦥꦸꦱ꧀ꦠꦏꦏꦤ꧀.

2. Terjemahan Aksara Jawa:

   • ꦱꦲꦫꦶꦁꦏꦸꦭꦺꦴꦤꦸꦂꦠꦶꦤꦶꦤ꧀ꦝꦏꦺꦏꦺꦴꦲꦤ꧀ꦏꦼꦤꦁꦒꦼꦤ꧀ꦝꦺꦁ.
   • Terjemahan: Sarimpin kula nuntindhaké kokoné kenang gèndèng.
   • Penjelasan: Tembung "Sarimpin" (ꦱꦲꦫꦶꦁ) ateges "sareng", "kula" (ꦏꦸꦭ) ateges "aku", "nuntindhaké" (ꦤꦸꦤ꧀ꦠꦶꦤ꧀ꦝꦏꦺ) ateges "nglakoni", "kokoné" (ꦏꦺꦴꦲꦤ꧀) ateges "panganané", "kenang gèndèng" (ꦏꦼꦤꦁꦒꦼꦤ꧀ꦝꦺꦁ) ateges "kena kendel" utawa "kena bensin". Dadi makna sakabehane crita babagan kepriye wong wadon (sarimpin) nglakoni aweh panganan marang wong lanang kang wis tuwa (nuntindhaké kokoné) nanging panganan kasebut kena bensin utawa ora bisa dipangan amarga kendel.

Bab IV: Unggah-Ungguh Basa

Unggah-ungguh basa Jawa yaiku aturan tata krama ing panggunaan basa Jawa. Kanthi unggah-ungguh basa, awake dhewe bisa luwih ngajeni marang lawan guneman lan nuduhake sopan santun. Bab iki wigati banget ing budaya Jawa.

Jinis Unggah-Ungguh Basa:

• Ngoko Lugu: Basa Jawa sing digunakake sabenere, tanpa dicampur tembung Krama. Biasane digunakake antarane kanca sebaya utawa marang wong sing luwih enom.
• Ngoko Alus: Campuran Ngoko lan Krama Inggil. Tembung sesulih (aku, kowe) tetep Ngoko, nanging tembung liyane Krama Inggil. Digunakake kanggo ngajeni wong sing luwih tuwa nanging isih cedhak.
• Krama Lugu (Madya): Basa sing luwih alus tinimbang Ngoko, nanging durung Krama Inggil.
• Krama Alus (Krama Inggil): Basa sing paling dhuwur tingkat sopan santune. Digunakake marang wong sing luwih tuwa, wong sing diajeni, utawa wong sing durung kulawuhan.

Conto Soal 4:

Wenehana tandha ping (X) ing ngarep wangsulan sing paling trep!

1. Menawa arep takon marang Pak Guru babagan PR, guneman sing paling trep yaiku:

   • a. Pak, PR wis rampung durung?
   • b. Pak Guru, tugas ing buku kaca sepuluh sampun rampung dereng?
   • c. Pak, PR wis nggarap durung?
   • d. Pak Guru, tugase sampun rampung dereng?

2. Ukara "Aku tuku klambi anyar wingi sore" yen diowahi dadi Krama Alus dadi:

   • a. Kula tumbas rasukan enggal wingi sonten.
   • b. Kula tumbas sandangan enggal wingi sonten.
   • c. Kula tumbas klambi enggal wingi sonten.
   • d. Kula tumbas busana enggal wingi sonten.

3. Sapa sing diarani "Panjenengan" ing basa Jawa?

   • a. Wong sing lagi diajak guneman (kowe).
   • b. Wong sing guneman (aku).
   • c. Wong katelu sing ora ana ing kono.
   • d. Wong sing luwih enom saka sing guneman.

4. Menawa arep matur marang wong tuwa babagan wis mangan utawa durung, tembung sing paling trep kanggo "aku" yaiku:

   • a. Aku
   • b. Kula
   • c. Dalem
   • d. Sampeyan

5. Ing ngendi biasane digunakake basa Ngoko Lugu?

   • a. Marang wong sing luwih tuwa lan diajeni.
   • b. Marang kanca sebaya utawa wong sing luwih enom lan wis akrab.
   • c. Marang guru lan wong sing durung kenal.
   • d. Marang wong tuwa ing acara resmi.

Wangsulan lan Panjelasan:

1. Jawaban sing paling trep: b. Pak Guru, tugas ing buku kaca sepuluh sampun rampung dereng?

   • Penjelasan: Guneman iki nggunakake sapaan "Pak Guru" sing nuduhake rasa hormat, tembung "tugas" luwih trep tinimbang PR, lan tembung "sampun rampung dereng" minangka basa Krama sing luwih alus tinimbang "wis rampung durung" utawa "wis nggarap durung".

2. Jawaban sing paling trep: a. Kula tumbas rasukan enggal wingi sonten.

   • Penjelasan:
     • Aku -> Kula
     • tuku -> tumbas
     • klambi -> rasukan (luwih alus tinimbang sandangan, klambi, utawa busana)
     • anyar -> enggal
     • wingi sore -> wingi sonten.

3. Jawaban sing paling trep: a. Wong sing lagi diajak guneman (kowe).

   • Penjelasan: "Panjenengan" iku padha karo "kowe" ing basa Ngoko, nanging luwih alus lan sopan.

4. Jawaban sing paling trep: c. Dalem

   • Penjelasan: Menawa matur marang wong tuwa utawa wong sing luwih diajeni, tembung sesulih "aku" diowahi dadi "dalem". "Kula" biasane kanggo Krama Alus marang wong sing sebaya utawa rada ngisor, nanging isih luwih dhuwur saka "aku".

5. Jawaban sing paling trep: b. Marang kanca sebaya utawa wong sing luwih enom lan wis akrab.

   • Penjelasan: Ngoko Lugu digunakake ing situasi sing santai lan akrab, antarane wong sing padha-padha utawa marang wong sing luwih enom.

Penutup

Sinau basa Jawa, kalebu materi geguritan, cerkak, aksara Jawa, lan unggah-ungguh basa, minangka proses sing migunani lan nyenengake. Kanthi mangerteni conto soal lan wangsulan kaya sing wis disajèkaké ing artikel iki, muga-muga para siswa kelas 11 semester 2 bisa luwih gampang nggayuh pangerten lan nguasani materi basa Jawa. Tetep semangat sinau, amarga basa Jawa minangka bagéan saka warisan budaya kang luhur lan kudu dilestarekake. Aja sungkan-sungkan takon marang guru utawa kanca yen nemoni kasesahan. Sugeng sinau!