Contoh Soal Basa Jawa Kelas 8 Semester 2
Bahasa Jawa merupakan salah satu mata pelajaran yang diajarkan di sekolah, khususnya di daerah yang mayoritas penduduknya berbahasa Jawa. Bagi siswa kelas 8 semester 2, materi yang diajarkan biasanya mencakup berbagai aspek kebahasaan dan kesusastraan Jawa, seperti geguritan, tembang macapat, aksara Jawa, serta unggah-ungguh basa. Memahami materi ini penting untuk melestarikan budaya Jawa dan meningkatkan kemampuan komunikasi siswa dalam bahasa Jawa.
Artikel ini akan menyajikan beberapa contoh soal yang relevan dengan materi kelas 8 semester 2, beserta kunci jawaban dan penjelasannya. Dengan adanya contoh soal ini, diharapkan siswa dapat berlatih dan lebih siap dalam menghadapi ulangan harian, penilaian tengah semester, maupun penilaian akhir semester.
Outline Artikel:
-
Pendahuluan
- Pentingnya mempelajari Bahasa Jawa.
- Tujuan artikel: Memberikan contoh soal dan pembahasan untuk kelas 8 semester 2.
- Ringkasan materi yang akan dibahas.
-
Materi 1: Geguritan (Puisi Jawa)
- Penjelasan singkat tentang geguritan.
- Contoh soal pilihan ganda dan esai tentang unsur-unsur geguritan (tema, amanat, rasa, nada, diksi, citraan).
- Pembahasan dan kunci jawaban.
-
Materi 2: Tembang Macapat
- Penjelasan singkat tentang tembang macapat (nama-nama tembang, guru gatra, guru wilangan, guru lagu).
- Contoh soal pilihan ganda dan esai tentang identifikasi tembang macapat dan analisis isinya.
- Pembahasan dan kunci jawaban.
-
Materi 3: Aksara Jawa (Carakan)
- Penjelasan singkat tentang aksara Jawa (pasangan, sandhangan).
- Contoh soal pilihan ganda dan esai tentang menulis dan membaca kalimat dalam aksara Jawa.
- Pembahasan dan kunci jawaban.
-
Materi 4: Unggah-ungguh Basa (Tata Krama Berbahasa)
- Penjelasan singkat tentang unggah-ungguh basa (ngoko, krama).
- Contoh soal pilihan ganda dan esai tentang penggunaan unggah-ungguh basa yang tepat dalam percakapan.
- Pembahasan dan kunci jawaban.
-
Penutup
- Pentingnya latihan soal secara berkala.
- Saran untuk terus belajar dan mendalami Bahasa Jawa.
1. Pendahuluan
Bahasa Jawa merupakan kekayaan budaya bangsa yang perlu dilestarikan dan dipelajari. Bagi siswa sekolah menengah pertama, khususnya kelas 8 semester 2, pemahaman materi Bahasa Jawa menjadi salah satu fokus pembelajaran. Materi yang diajarkan mencakup berbagai aspek penting, mulai dari sastra seperti geguritan dan tembang macapat, hingga sistem penulisan aksara Jawa dan tata krama berbahasa atau unggah-ungguh basa.
Artikel ini hadir sebagai panduan praktis bagi siswa kelas 8 semester 2 yang ingin mengasah kemampuannya dalam Bahasa Jawa. Melalui contoh-contoh soal yang relevan dengan kurikulum, siswa diharapkan dapat mengidentifikasi materi yang masih perlu diperdalam dan membiasakan diri dengan format soal yang mungkin dihadapi dalam penilaian. Pembahasan setiap soal akan menguraikan alasan di balik jawaban yang benar, sehingga pemahaman siswa menjadi lebih komprehensif.
Materi yang akan dibahas meliputi:
- Geguritan: Memahami unsur-unsur intrinsik dan ekstrinsik puisi Jawa.
- Tembang Macapat: Mengenali jenis-jenis tembang, pola metrum (guru gatra, guru wilangan, guru lagu), serta makna isi tembang.
- Aksara Jawa: Melatih kemampuan membaca dan menulis menggunakan aksara Jawa, termasuk pasangan dan sandhangan.
- Unggah-ungguh Basa: Memahami dan menerapkan penggunaan bahasa Jawa yang sesuai dengan situasi dan lawan bicara (ngoko dan krama).
Dengan mempelajari contoh soal dan pembahasannya, siswa diharapkan tidak hanya sekadar menghafal, tetapi juga benar-benar memahami konsep-konsep dalam Bahasa Jawa.
2. Materi 1: Geguritan (Puisi Jawa)
Geguritan inggih menika salah satunggaling jinis geguritan ing sastra Jawi ingkang mardika, tegesipun mboten kaiket dening aturan ingkang kaku kados tembang macapat. Nanging, geguritan tetep gadhah unsur-unsur ingkang wigatos, inggih menika tema (babagan kang diandharake), amanat (pesen kang sinedya dening pengarang), rasa (emosi kang diandharake), nada (sikep pengarang marang isine geguritan), diksi (pemilihan tembung), lan citraan (gambaran kang ditindakake marang panca indra).
Conto Soal Pilihan Ganda:
-
Pratelan kang ngandharake pitutur luhur utawa pepeling tumraping manungsa, kang umumane ngandhut babagan moral lan budi pekerti, kalebu ing unsur geguritan kang diarani…
a. Tema
b. Amanat
c. Rasa
d. NadaJawaban: b. Amanat
Pembahasan: Unsur amanat ing geguritan yaiku pesen kang sinedya dening pengarang marang pamaos. Pesan kang wujud pitutur luhur utawa pepeling babagan moral lan budi pekerti iku kalebu jroning amanat. -
Tembung-tembung kang dipilih dening pengarang kanggo ngandharake gagasan utawa perasaan ing geguritan supaya luwih endah lan nabet ing ati diarani…
a. Citraan
b. Rasa
c. Diksi
d. TemaJawaban: c. Diksi
Pembahasan: Diksi utawa pilihan tembung minangka salah siji unsur wigati ing geguritan. Pamilihing tembung kang pas lan endah bisa nggawe geguritan luwih urip lan nabet ing rasa pamaos. -
"Sumilir angin nggawa ganda melathi / Ngrambyang ing pipi, adhem kang ngrasuk ati." Pralambang kang kawangun saka gegambaran lumakuning angin lan ganda melathi kang ngrasuk ati kalebu unsur citraan…
a. Citraan pandeleng (visual)
b. Citraan pangambu (olfactory)
c. Citraan pangroso (tactile/feeling)
d. Citraan pangrungon (auditory)Jawaban: c. Citraan pangroso (tactile/feeling)
Pembahasan: Pralambang "sumilir angin" lan "adhem kang ngrasuk ati" nggambarake rasa kadhemen utawa rasa kang dirasakake dening awak (pangroso). Sanadyan ana "ganda melathi" kang kalebu pangambu, nanging penekan ana ing rasa kang dirasakake.
Conto Soal Esai:
-
Wacanen geguritan ing ngisor iki, banjur tulisen unsur tema lan amanat kang ana ing geguritan kasebut!
-
Nalika esuk padhang gumelar
Surya sumunar ngiseni jagad
Manuk-manuk padha ngoceh bungah
Nandhang rasa syukur ing atiUrip iku kudu tansah nglakoni
Ngadhepi cobaning Gusti
Kanthi sabar lan narima
Banjur urip bakal tentrem mulya
Jawaban:
- Tema: Rasa syukur lan sabar ing ngadhepi urip.
- Amanat: Urip iku kudu dilakoni kanthi sabar lan narima marang kabeh cobaning Gusti, supaya urip bisa tentrem lan mulya.
Pembahasan: Tema geguritan yaiku babagan utama kang diandharake. Ing kene, geguritan ngandharake rasa syukur nalika esuk lan anjurake supaya sabar ngadhepi urip. Amanat yaiku pesen moral kang bisa dijupuk saka geguritan kasebut. Pesen kang jelas yaiku babagan wigatine sabar lan narima ing urip.
-
-
Jelasna bedane tema lan amanat ing geguritan!
Jawaban:
- Tema geguritan yaiku pokok utawa gagasan utama kang diandharake ing jroning geguritan. Tema bisa wujud katresnan, alam, perjuangan, kritik sosial, utawa pitutur luhur.
- Amanat geguritan yaiku pesen kang sinedya dening pengarang marang pamaos. Amanat iku biasane ngandhut pitutur, nasihat, utawa ajaran moral kang tujuane kanggo ngelmu utawa ngewelingi pamaos.
Pembahasan: Bedane tema lan amanat iku wigati. Tema iku bab sing diomongke, dene amanat iku pesen utawa pitutur kang ana ing bab kasebut. Kayadene geguritan babagan alam, temane yaiku alam, nanging amanate bisa babagan ngreksa alam utawa nikmati endahe alam.
3. Materi 2: Tembang Macapat
Tembang macapat iku salah siji wujud sastra lisan ing tlatah Jawa kang kaiket dening aturan-aturan tartamtu. Aturan kasebut dumadi saka telung babagan wigati: guru gatra (cacahing larik saben pada/bait), guru wilangan (cacahing wanda saben gatra), lan guru lagu (tibaning swara ing pungkasane saben gatra). Ing kelas 8 semester 2, siswa biasane diajari babagan sawetara jenise tembang macapat kayata Mijil, Kinanthi, Asmarandana, Gambuh, lan liyane, sarta isine.
Conto Soal Pilihan Ganda:
-
Tembang macapat kang duwe watak pitutur, tresna asih, lan tresna asih marang kulawarga yaiku…
a. Asmarandana
b. Gambuh
c. Kinanthi
d. MijilJawaban: c. Kinanthi
Pembahasan: Watak tembang Kinanthi pancen katrangan tresna asih, pitutur, lan kayoman. Lumrahe tembang Kinanthi ngandharake babagan katresnan wong tuwa marang anak, utawa pitutur marang wong kang nembe megar. -
"Ngelmu iku kalakone kanthi laku / Lekase olèh kang becik, mbebasake bebaya."
Pethikan tembang ing dhuwur iku kalebu jinise tembang macapat kang duwe guru gatra 4, guru wilangan 8, 8, 7, 7, lan guru lagu a, i, a, i. Tembang kasebut yaiku…
a. Asmarandana
b. Gambuh
c. Maskumambang
d. MijilJawaban: d. Mijil
Pembahasan: Guru gatra 4, guru wilangan 8, 8, 7, 7, lan guru lagu a, i, a, i iku ciri khas tembang Mijil. Isine uga ngandharake pitutur babagan ngelmu kang kudu dilakoni kanthi tenanan. -
Cacahing wanda (suku kata) ing saben gatra (larik) tembang macapat diarani…
a. Guru lagu
b. Guru gatra
c. Guru wilangan
d. PurwakanthiJawaban: c. Guru wilangan
Pembahasan: Guru wilangan iku aturan kang nemtokake cacahing wanda (suku kata) ing saben gatra utawa larik tembang macapat.
Conto Soal Esai:
-
Sebutna lan jlentrehna watak saka tembang macapat Asmarandana lan Gambuh!
Jawaban:
- Asmarandana: Watake seneng, tresna, asmara, lan uga bisa ngandharake rasa prihatin utawa nelangsa. Lumrahe nggambarake rasa katresnan antarane wong lanang lan wong wadon.
- Gambuh: Watake sabar, narima, trep, lan ngandharake piwulang utawa pitutur. Lumrahe nggambarake babagan kekancan, kulawarga, utawa pitutur kang becik kanggo nggayuh becik.
Pembahasan: Saben tembang macapat duwe watak kang beda-beda. Ngerteni watak iki mbantu anggone mangerteni makna lan gunane tembang kasebut. Asmarandana fokus ing rasa asmara, dene Gambuh luwih marang pitutur lan kaanan kang mantep.
-
Apa sing dikarepake "guru lagu" ing tembang macapat? Coba wenehana conto!
Jawaban: Guru lagu yaiku tibaning swara vokal (a, i, u, e, o) ing pungkasane saben gatra utawa larik ing sawijining tembang macapat. Guru lagu iki kang gawe mranani lan endahing swara tembang.
Conto: Ing tembang Mijil, guru lagune yaiku a, i, a, i. Iki tegese gatra kapisan pungkasane nganggo swara ‘a’, gatra kapindho nganggo swara ‘i’, gatra ketelu nganggo swara ‘a’, lan gatra kapapat nganggo swara ‘i’.Pembahasan: Guru lagu minangka salah siji unsur kang paling krasa nalika nembangake utawa ngrungokake tembang macapat. Iki kang nemtokake irama lan nada dhasare tembang kasebut.
4. Materi 3: Aksara Jawa (Carakan)
Aksara Jawa utawa Carakan minangka sistem panulisan tradisional ing tanah Jawa. Sistem iki dumadi saka sawetara aksara dhasar (ha, na, ca, ra, ka, lan sapanunggalane) kang banjur bisa diowahi utawa ditambahi kanthi sandhangan (wulu, suku, pepet, taling, taling tarung, lan sapiturute) lan pasangan. Ing kelas 8 semester 2, siswa biasane dilatih kanggo nulis lan maca tembung utawa ukara nganggo aksara Jawa, kalebu ngerti panganggone sandhangan lan pasangan.
Conto Soal Pilihan Ganda:
-
Aksara Jawa kang nuduhake swara ‘ng’ yaiku…
a. ꦲ
b. ꦤ
c. ꦔ
d. ꦏJawaban: c. ꦔ
Pembahasan: Aksara ꦔ ing basa Jawa diarani aksara ‘nga’. Iki minangka salah siji aksara nglegena (dhasar) ing aksara Jawa. -
Ukara "Bapak tindak menyang pasar" yen ditulis nganggo aksara Jawa dadi…
a. ꦧꦥꦏ꧀ꦠꦶꦤ꧀ꦢꦏ꧀ꦩꦼꦤ꧀ꦠꦁꦥꦱꦂ
b. ꦧꦥꦏ꧀ꦠꦶꦤ꧀ꦢꦏ꧀ꦩꦼꦤ꧀ꦠꦁꦥꦱꦂ
c. ꦧꦥꦏ꧀ꦠꦶꦤ꧀ꦢꦏ꧀ꦩꦼꦤ꧀ꦠꦁꦥꦱꦂ
d. ꦧꦥꦏ꧀ꦠꦶꦤ꧀ꦢꦏ꧀ꦩꦼꦤ꧀ꦠꦁꦥꦱꦂJawaban: b. ꦧꦥꦏ꧀ꦠꦶꦤ꧀ꦢꦏ꧀ꦩꦼꦤ꧀ꦠꦁꦥꦱꦂ
Pembahasan:- Bapak: ꦧꦥꦏ꧀ (aksara ba, pa, ka diwenehi pasangan ‘pa’ amarga nggoleki aksara ‘k’ kanggo nulis ‘pak’)
- tindak: ꦠꦶꦤ꧀ꦢꦏ꧀ (aksara ta + wulu = ti, aksara na + pasangan ‘da’ = nda, aksara ka + pasangan ‘k’) -> sejatine luwih pas nganggo aksara ta + wulu = ti, aksara na + pasangan ‘dha’ = ndha, aksara ka. Yen "tindak" luwih bener ꦠꦶꦤ꧀ꦢꦏ꧀.
- menyang: ꦩꦼꦤ꧀ꦠꦁ (aksara ma + pepet = me, aksara na + pasangan ‘nga’ = nga) -> Yen "menyang" luwih bener ꦩꦼꦤ꧀ꦠꦁ.
- pasar: ꦥꦱꦂ (aksara pa, aksara sa, aksara ra)
Jadi, ukara lengkapé: ꦧꦥꦏ꧀ ꦠꦶꦤ꧀ꦢꦏ꧀ ꦩꦼꦤ꧀ꦠꦁ ꦥꦱꦂ. Yen ukara ing dhuwur luwih tepat ꦧꦥꦏ꧀ ꦠꦶꦤ꧀ꦢꦏ꧀ ꦩꦼꦤ꧀ꦠꦁ ꦥꦱꦂ. Pilihan b luwih cedhak.
-
Sandhangan panyigeg wanda kang nuduhake pangucap ‘r’ ing pungkasane tembung yaiku…
a. Cakra
b. Wignyan
c. Pangkon
d. LayarkJawaban: d. Layar
Pembahasan: Layar iku sandhangan panyigeg wanda kang mratelakake pangucap ‘r’ ing pungkasane tembung, tuladhane ‘pasar’ dadi ꦥꦱꦂ.
Conto Soal Esai:
-
Tulisen tembung "sepeda motor" nganggo aksara Jawa!
Jawaban: ꦱꦼꦥꦺꦢꦴ ꦩꦺꦴꦠꦺꦂ
Pembahasan:- Sepeda: ꦱꦼ (aksara sa + pepet), ꦥꦺ (aksara pa + taling), ꦢꦴ (aksara da + taling tarung).
- Motor: ꦩꦺ (aksara ma + taling), ꦠꦺ (aksara ta + taling), ꦂ (layar kanggo ‘r’).
Kabeh aksara kasebut nggunakake sandhangan kang mathuk.
-
Apa gunane sandhangan ‘wignyan’ ing aksara Jawa? Coba wenehana conto tembung lan aksarane!
Jawaban: Gunane sandhangan wignyan (‘) yaiku kanggo nutup wanda utawa suku kata kanthi swara ‘h’ ing pungkasane tembung.
Conto: Tembung "gajah" ditulis nganggo aksara Jawa ꦒꦗꦃ. Aksara ꦲ ing pungkasane iku wignyan kang nuduhake pangucap ‘h’.Pembahasan: Wignyan iku salah siji saka telung sandhangan panyigeg wanda (wignyan, layar, cecak). Iki penting kanggo mbentuk pangucap pungkasane tembung kanthi bener.
5. Materi 4: Unggah-ungguh Basa (Tata Krama Berbahasa)
Unggah-ungguh basa ing basa Jawa iku penting banget kanggo nuduhake tata krama lan rasa hormat marang lawan bicarakang. Ing kelas 8, siswa diajari babagan prabédan lan panganggone basa Ngoko (Ngoko Lugu lan Ngoko Alus) lan basa Krama (Krama Lugu lan Krama Alus). Pangerten iki penting supaya siswa bisa guneman kanthi trep ing maneka warna kahanan.
Conto Soal Pilihan Ganda:
-
Yen ana bocah guneman marang wong tuwane kanthi basa "Aku arep mangan saiki, Bu", guneman kasebut kalebu basa…
a. Krama Alus
b. Krama Lugu
c. Ngoko Alus
d. Ngoko LuguJawaban: d. Ngoko Lugu
Pembahasan: Guneman "Aku arep mangan saiki, Bu" nggunakake tembung ‘aku’ lan tembung-tembung ngoko liyane tanpa dicampur karo tembung krama. Iki minangka ciri Ngoko Lugu kang digunakake marang wong kang wis kulawarga utawa sebaya. -
Ukara "Panjenengan badhé tindak pundi, Pak?" kalebu jinis unggah-ungguh basa…
a. Ngoko Lugu
b. Ngoko Alus
c. Krama Lugu
d. Krama AlusJawaban: d. Krama Alus
Pembahasan: Panganggone tembung ‘panjenengan’ (ganti ‘sampeyan’ utawa ‘kowe’), ‘badhé’ (ganti ‘arep’), lan ‘tindak’ (ganti ‘mlaku’ utawa ‘lunga’) minangka ciri Krama Alus, kang digunakake kanggo ngajeni banget marang lawan wicara. -
Supaya luwih sopan nalika guneman karo wong sing luwih tuwa utawa sing diajeni, luwih becik nggunakake basa…
a. Ngoko Lugu
b. Ngoko Alus
c. Krama Lugu
d. Krama AlusJawaban: d. Krama Alus
Pembahasan: Krama Alus minangka undhak-undhakan basa kang paling dhuwur lan paling ngajeni, cocok digunakake marang wong sing luwih tuwa, wong sing durung akrab, utawa wong kang diajeni banget.
Conto Soal Esai:
-
Jelasna prabédane Ngoko Alus lan Krama Lugu! Wenehana conto ukara kanggo saben siji!
Jawaban:
- Ngoko Alus: Nggunakake tembung ngoko, nanging dicampur karo tembung krama inggil kanggo ngajeni lawan wicara, utawa nggunakake ‘dalem’ minangka ganti ‘aku’.
- Conto: "Aku wis dipundhutke layang dening Bapak." (tembung ‘dipundhutke’ minangka krama inggil saka ‘dijupukke’)
- Krama Lugu: Nggunakake tembung krama sabenere, nanging ora dicampur karo krama inggil. Lumrahe digunakake marang wong sing wis kulawarga cedhak utawa luwih tuwa nanging wis akrab.
- Conto: "Kula badhé nedha, Bu." (tembung ‘kula’ lan ‘nedha’ minangka krama, nanging ora nganggo krama inggil kayata ‘mundhut’).
Pembahasan: Ngoko Alus iku jembatan antarane Ngoko Lugu lan Krama, nuduhake pangajen nanging isih ana unsur ngakone awak. Dene Krama Lugu iku wujud krama kang luwih prasaja tinimbang Krama Alus.
- Ngoko Alus: Nggunakake tembung ngoko, nanging dicampur karo tembung krama inggil kanggo ngajeni lawan wicara, utawa nggunakake ‘dalem’ minangka ganti ‘aku’.
-
Ukara ing ngisor iki owahana saka Ngoko Lugu dadi Krama Alus!
"Aku takon Bapak mau wis mangan durung?"Jawaban: "Kula taksih badhé nyuwun pirsa, panjenengan sampun dhahar dereng, Pak?"
Pembahasan:- Aku -> Kula
- takon -> nyuwun pirsa (krama alus)
- Bapak -> Panjenengan (yen nyebut bapak dhewe, utawa ‘Bapak’ yen nyebut bapak liyane)
- mau -> wau
- wis mangan -> sampun dhahar (krama alus)
- durung -> dereng
Panganggone ‘kula’, ‘nyuwun pirsa’, ‘panjenengan’, ‘sampun dhahar’, lan ‘dereng’ nuduhake Krama Alus.
6. Penutup
Latihan soal minangka salah siji cara kang efektif kanggo ngukur pemahaman lan nguasai materi pelajaran, kalebu Basa Jawa. Contoh soal lan pambahasan ing artikel iki wis dicoba kanggo ngliputi unsur-unsur wigati kang umum diajarke ing kelas 8 semester 2.
Saka geguritan kang ngandharake rasa lan makna, tembang macapat kang kaiket aturan lan pitutur, aksara Jawa kang minangka warisan budaya, nganti unggah-ungguh basa kang nuduhake tata krama, kabeh iku minangka bagéan kang ora bisa kapisah saka kayaan Basa Jawa.
Disaranake marang para siswa supaya ora mandheg ing latihan iki wae. Teruslah sinau, maca buku-buku babagan Basa Jawa, ngrungokake tembang macapat, lan nyoba guneman nganggo Basa Jawa ing kauripan sadina-dina. Semakin sering berlatih, semakin lancar dan semakin mendalam pemahaman kita tentang keindahan dan kekayaan Basa Jawa.
Muga-muga artikel iki bisa migunani lan mbantu para siswa kelas 8 ing wektu sinau lan ulangan. Sugeng sinau!
