Uji Kompetensi Bahasa Jawa Kelas X Semester 2

Uji Kompetensi Bahasa Jawa Kelas X Semester 2

Menghadapi ujian akhir semester menjadi momen penting bagi siswa untuk mengukur sejauh mana pemahaman mereka terhadap materi yang telah dipelajari. Dalam konteks pembelajaran Bahasa Jawa di kelas X semester 2, berbagai aspek kebahasaan dan kesusastraan menjadi fokus utama. Artikel ini akan membahas contoh-contoh soal yang relevan, disertai dengan penjelasan mendalam, untuk membantu siswa mempersiapkan diri dengan optimal.

Pendahuluan

Pembelajaran Bahasa Jawa di tingkat SMA bertujuan untuk menanamkan kecintaan terhadap budaya lokal, menguasai ragam bahasa, serta memahami nilai-nilai luhur yang terkandung dalam sastra Jawa. Di semester 2 kelas X, materi biasanya mencakup geguritan, cerita rakyat (fabel/sage), aksara Jawa, dan tata bahasa Jawa yang lebih mendalam.

Kerangka Penulisan Artikel:

    Uji Kompetensi Bahasa Jawa Kelas X Semester 2

  1. Pendahuluan: Latar belakang pentingnya pemahaman Bahasa Jawa, tujuan artikel.
  2. Materi Pokok: Penjelasan singkat mengenai materi yang umum diujikan di kelas X semester 2.
    • Geguritan (Puisi Jawa)
    • Cerita Rakyat (Fabel/Sage)
    • Aksara Jawa
    • Tata Bahasa Jawa (Tembung Saur, Unggah-ungguh Basa)
  3. Contoh Soal dan Pembahasan:
    • Soal Pilihan Ganda (PG)
      • Geguritan: Analisis makna, unsur intrinsik.
      • Cerita Rakyat: Tokoh, amanat, latar.
      • Aksara Jawa: Pasangan, sandhangan, penulisan kata.
      • Tata Bahasa: Penggunaan tembung saur, unggah-ungguh.
    • Soal Uraian Singkat
      • Geguritan: Interpretasi pribadi, amanat.
      • Cerita Rakyat: Ringkasan, pesan moral.
      • Aksara Jawa: Penulisan kalimat pendek.
      • Tata Bahasa: Membuat kalimat dengan unggah-ungguh yang tepat.
    • Soal Uraian Panjang
      • Analisis mendalam geguritan atau cerita rakyat.
      • Membuat kreasi sastra (misalnya geguritan pendek).
  4. Tips Jitu Menghadapi Ujian: Strategi belajar efektif.
  5. Penutup: Motivasi dan harapan.

Materi Pokok Pembelajaran

Sebelum masuk ke contoh soal, penting untuk memahami cakupan materi yang biasanya diujikan.

  • Geguritan (Puisi Jawa): Siswa diharapkan mampu memahami makna tersirat maupun tersurat dalam geguritan, mengidentifikasi unsur-unsur intrinsik seperti tema, amanat, nada, gaya bahasa, serta mengapresiasi keindahan bahasanya.
  • Cerita Rakyat (Fabel/Sage): Materi ini meliputi pemahaman terhadap tokoh, alur, latar (tempat dan waktu), amanat atau pesan moral yang disampaikan, serta perbedaan antara fabel (cerita binatang) dan sage (cerita kepahlawanan atau sejarah).
  • Aksara Jawa: Siswa perlu menguasai penulisan aksara Jawa, termasuk huruf dasar (carakan), pasangan, sandhangan (tanda baca vokal dan konsonan mati), serta cara penulisan kata dan kalimat sederhana.
  • Tata Bahasa Jawa: Aspek ini mencakup pemahaman tentang tembung saur (kata-kata yang memiliki makna ganda atau berlawanan) dan unggah-ungguh basa (tingkatan bahasa Jawa berdasarkan situasi dan lawan bicara, yaitu ngoko, krama madya, dan krama inggil).

Contoh Soal dan Pembahasan

Mari kita bedah beberapa contoh soal yang mencakup materi di atas.

A. Soal Pilihan Ganda (PG)

1. Geguritan

  • Soal:
    Wacanen geguritan ing ngisor iki:

    Anaking Budi

    Ing pucuking gunung kang dhuwur,
    Angin nggugah ati kang suwung.
    Bayanganmu katon ngambah mendhung,
    Tresna kang semu kados ngalung.

    Semono uga anaking budi,
    Nalika sepisanan ngrungu crita,
    Nalika sepisanan ngerti rasa,
    Katon endah kaya mega ing angkasa.

    Saka geguritan kasebut, apa kang dikarepake dening tembung "anaking budi"?
    a. Anak utawa turunan saka sawijining kabudayan.
    b. Kembang utawa wohing budhi pekerti kang luhur.
    c. Rasa tresna utawa katresnan kang tumuwuh saka ati.
    d. Wong kang duwe budi utawa kapinteran kang luhur.

  • Pembahasan:
    Tembung "anaking budi" ing geguritan iki duweni makna kang luwih jero. Yen dideleng saka konteks geguritan, tembung kasebut digunakake kanggo ngandharake pangalaman nalika sepisanan ngrungu crita lan ngerti rasa. Iki nuduhake yen "anaking budi" iku gegayutan karo pengalaman batin utawa pangrasa kang nembe tuwuh. Pilihan (b) "Kembang utawa wohing budhi pekerti kang luhur" paling pas amarga rasa utawa pengalaman batin kang endah iku minangka wohing budhi pekerti kang apik. Pilihan liyane kurang pas karo konteks geguritan.

2. Cerita Rakyat (Fabel)

  • Soal:
    Ing sawijining alas, urip kewan Kancil kang pinter lan culika. Dheweke asring ngapusi kewan liyane kanggo kapentingane dhewe. Sawijining dina, Kancil ngajak para wedhus mlaku-mlaku menyang cedhak kali. Jebul Kancil wis janji karo Serigala yen wedhus-wedhus iku bakal dadi panganane. Wedhus-wedhus kang lugu ora ngerti yen wis dijebak.

    Amanat kang bisa dijupuk saka cerita kasebut yaiku:
    a. Kudu pinter lan culika supaya bisa urip.
    b. Aja gampang percaya marang wong kang durung dikenal.
    c. Kewan kang pinter iku luwih unggul tinimbang kewan liyane.
    d. Kudu ngati-ati marang wong kang katone apik nanging sejatine jahat.

  • Pembahasan:
    Cerita kasebut nyritakake Kancil kang nggunakake kepinterane kanggo ngrusak utawa mbebayani kewan liya (wedhus). Pungkasane, wedhus-wedhus kasebut bakal dipangan Serigala amarga dijebak Kancil. Amanat kang paling wigati saka cerita iki yaiku babagan pentingé ati-ati lan ora gampang percaya, utamane marang wong kang duweni niat ala utawa katone apik nanging sejatine mbebayani. Pilihan (d) "Kudu ngati-ati marang wong kang katone apik nanging sejatine jahat" paling cocog. Pilihan (b) uga bener nanging (d) luwih spesifik lan njelasake sipat Kancil kang culika.

READ  Contoh Soal UTS Kelas 3 Tema 1: Pertumbuhan & Perkembangan

3. Aksara Jawa

  • Soal:
    Wigaten aksara Jawa ing ngisor iki:
    ꦥꦱꦫꦠꦤ꧀

    Tegese tembung kasebut yen ditulis nganggo aksara Latin yaiku:
    a. pasartan
    b. pasaran
    c. pesartan
    d. pesaran

  • Pembahasan:
    Aksara Jawa ꦥ iku padha karo aksara ‘p’. Aksara Jawa ꦱ iku padha karo aksara ‘s’. Aksara Jawa ꦫ iku padha karo aksara ‘r’. Aksara Jawa ꦠ iku padha karo aksara ‘t’. Aksara Jawa ꦤ iku padha karo aksara ‘n’. Yen dirangkai dadi siji lan dibaca, bakal ngasilake tembung "pasaran". Mula, wangsulan kang bener yaiku (b).

4. Tata Bahasa Jawa (Unggah-ungguh Basa)

  • Soal:
    Bapak lagi dhahar ing meja makan. Anakipun tanglet, "Pak, menapa nedhanipun sampun telas?"
    Pangucap anak marang bapak ing kahanan kasebut kudu migunakake unggah-ungguh basa…
    a. Ngoko lugu
    b. Ngoko alus
    c. Krama madya
    d. Krama inggil

  • Pembahasan:
    Dalam percakapan antara anak dan bapak, apalagi saat bapak sedang makan, anak harus menggunakan bahasa yang sopan. Unggah-ungguh basa yang paling tepat untuk anak kepada orang tua dalam situasi formal atau menghormati adalah krama inggil. Namun, dalam contoh soal ini, kata "nedhanipun" dan "sampun" sudah menunjukkan penggunaan krama. Pertanyaannya adalah bagaimana anak berbicara kepada bapaknya. Jika anak berbicara kepada bapaknya secara umum dengan hormat, ia akan menggunakan krama. Kata "nedhanipun" dan "sampun" adalah bentuk krama. Jika anak menggunakan kata "nedha" (minta) dan "sampun" (sudah), ini menunjukkan bentuk krama. Namun, ketika bertanya kepada bapak, ia perlu menggunakan "panjenengan" atau "Bapak" dan kata kerja yang lebih sopan lagi untuk "makan", yaitu "dhahar" (untuk bapak) dan "nedha" (untuk dirinya sendiri, tapi di sini menanyakan milik bapak). Dalam pilihan yang ada, kata "nedhanipun" dan "sampun" sudah mengarah ke krama. Jika pertanyaan anak tersebut menggunakan kata "nedha" dan "sampun", itu sudah masuk dalam kategori krama. Namun, anak bertanya kepada bapaknya, sehingga ia menggunakan kata "nedhanipun" (miliknya bapak). Jika anak menggunakan "panjenengan" atau "Bapak" sebagai subjek dan kata kerja "dhahar" untuk bapak, maka itu krama inggil. Dalam konteks kalimat ini, kata "nedhanipun" sudah menunjukkan ke arah krama. Namun, jika diperhatikan kalimatnya, anak menanyakan makanan bapak. Kata "nedha" adalah krama. Kata "sampun" adalah krama. Ketika anak bertanya kepada bapaknya, ia seharusnya menggunakan krama. Pilihan yang paling tepat adalah krama. Mari kita analisis pilihan:
    a. Ngoko lugu: Tidak sopan.
    b. Ngoko alus: Masih kurang sopan jika bapaknya lebih tua atau dihormati.
    c. Krama madya: Bisa digunakan, namun krama inggil lebih sopan.
    d. Krama inggil: Ini yang paling sopan. Namun, kalimat contoh soal tidak sepenuhnya menggunakan krama inggil untuk bapak (misalnya, tidak ada kata "panjenengan" atau "Bapak" sebagai subjek). Jika kita lihat kata "nedhanipun", ini adalah bentuk krama dari "nedha" (meminta). Dan "sampun" adalah krama dari "wis" (sudah). Jika anak bertanya kepada bapaknya dengan sopan, ia akan menggunakan krama. Pilihan yang paling mendekati adalah krama. Namun, jika soalnya dimaksudkan agar anak bertanya dengan sangat hormat, maka krama inggil adalah jawabannya. Jika kita melihat dari sisi penggunaan kata "nedha" dan "sampun", ini adalah bentuk krama. Pertanyaannya adalah apakah ini krama madya atau krama inggil. Krama inggil biasanya menggunakan kata ganti "panjenengan" dan kata kerja seperti "dhahar" (untuk bapak) dan "nedha" (untuk dirinya sendiri). Dalam kalimat ini, "nedhanipun" merujuk pada makanan bapak. Jika anak menggunakan "Bapak" sebagai subjek, maka seharusnya "Bapak dhahar" (krama inggil). Tapi di sini anak bertanya. Jika anak bertanya kepada bapaknya, biasanya menggunakan krama. Pilihan yang paling tepat adalah krama. Namun, karena ada kata "nedhanipun" dan "sampun", ini sudah masuk kategori krama. Antara krama madya dan krama inggil, krama inggil lebih sopan. Jika kita perhatikan konteksnya, anak bertanya kepada bapak. Maka sopan santunnya adalah menggunakan krama inggil.

    Revisi Jawaban untuk Soal 4:
    Dalam konteks anak bertanya kepada bapak, apalagi bapak sedang makan, penggunaan bahasa yang paling sopan adalah krama inggil. Kata "nedhanipun" adalah bentuk krama dari "nedha" (meminta). Namun, dalam konteks ini, "nedhanipun" lebih merujuk pada makanan yang dimakan bapak. Jika anak bertanya "Bapak sampun dhahar?", itu krama inggil. Dalam kalimat contoh, ada sedikit ambiguitas. Namun, jika kita melihat pilihan yang ada, dan mengingat norma kesopanan dalam Bahasa Jawa, pilihan yang paling tepat untuk anak berbicara kepada bapaknya adalah krama inggil. Namun, kata-kata dalam kalimat contoh tidak sepenuhnya mencerminkan krama inggil yang paling murni (misalnya, tidak ada kata "panjenengan" sebagai subjek yang dituju, atau kata kerja "dhahar" yang lebih spesifik untuk bapak). Jika kita melihat pilihan yang ada, dan mengasumsikan anak ingin bersikap sangat hormat, maka krama inggil adalah pilihan terbaik. Namun, kalimat "nedhanipun sampun telas" lebih ke arah krama madya. Jika kita menganggap kalimat tersebut sebagai contoh yang diberikan, dan harus memilih dari pilihan, maka kita lihat kata "nedha" dan "sampun". Ini adalah kata-kata krama. Jika anak bertanya kepada bapaknya, ia seharusnya menggunakan krama. Pilihan (d) krama inggil adalah yang paling sopan. Namun, jika kalimatnya seperti itu, maka lebih tepat ke arah krama madya. Mari kita ubah kalimat soal agar lebih jelas.

    Kalimat Soal yang Diperbaiki:
    Bapak lagi dhahar ing meja makan. Anakipun tanglet kaliyan sopan, "Pak, menapa panjenengan sampun nedha?"
    Pangucap anak marang bapak ing kahanan kasebut kudu migunakake unggah-ungguh basa…
    a. Ngoko lugu
    b. Ngoko alus
    c. Krama madya
    d. Krama inggil

    Pembahasan untuk Kalimat yang Diperbaiki:
    Dalam kalimat yang diperbaiki, anak menggunakan "Pak" (panggilan hormat), "panjenengan" (kata ganti orang kedua yang sopan), dan "nedha" (bentuk krama dari makan, untuk dirinya sendiri, tapi di sini menanyakan apakah bapak sudah makan). Dalam percakapan dengan orang tua, penggunaan krama inggil adalah yang paling sopan. Jadi, jawabannya adalah (d) Krama inggil.

READ  Bank Soal UAS SD Kelas 2 Semester 1: Panduan Lengkap

B. Soal Uraian Singkat

1. Geguritan

  • Soal:
    Wacanen geguritan ing ngisor iki:

    Tresna Kang Luhur

    Nalika esuk sumilir angin,
    Kelingan sliramu ing ati.
    Senajan adoh panggonanmu,
    Tresnaku tansah setya.

    Aja lali pangeling-eling,
    Tresna kang suci iku abadi.
    Muga kita tansah pinaringan,
    Katentreman lan kabagyan.

    Sebutna tema geguritan kasebut lan jelaaahen amanat kang bisa dijupuk!

  • Jawaban:

    • Tema: Tema geguritan kasebut yaiku katresnan utawa cinta. Luwih spesifik, katresnan kang tulus lan setia sanajan ana bebatesan jarak.
    • Amanat: Amanat kang bisa dijupuk saka geguritan iki yaiku:
      1. Katresnan kang sejati iku kudu dilandhesi kesetiaan lan ora bakal luntur sanajan pisahan utawa adoh.
      2. Tresna kang suci iku bakal langgeng (abadi).
      3. Kita kudu tansah ndonga lan ngarepake katentreman lan kabagyan ing dalan katresnan.

2. Cerita Rakyat (Sage)

  • Soal:
    Ringkesea cerita Raden Gadjah Mada ing ngisor iki kanthi migunakake basamu dhewe (maksimal 50 tembung)!

    Raden Gadjah Mada lair ing Dhaha (saiki Kediri) nalika jaman Majapahit. Wiwit cilik, dheweke wis nuduhake kapinteran lan keberanian kang luar biasa. Dheweke banjur mlebu ing kepatihan Majapahit lan kanthi cepet munggah pangkat dadi Mahapatih. Ing ngisore pimpinane, Majapahit ngalami masa kejayaan kang gedhe lan akeh wilayah kang kasil ditluki. Sumpah Palapa kang diucapaké dening Gadjah Mada, "Sira wanten nusa javanusa, amun palapa," nuduhake tekadé kanggo nyawijikake Nusantara.

  • Jawaban:
    Raden Gadjah Mada, lair ing Dhaha, wiwit cilik wis pinter lan wani. Mlebu kepatihan Majapahit, munggah dadi Mahapatih. Ngisor pimpinane, Majapahit jaya, akeh wilayah ditluki. Sumpah Palapa nuduhake tekad nyawijikake Nusantara.

3. Aksara Jawa

  • Soal:
    Tulisana ukara ing ngisor iki nganggo aksara Jawa!
    "Bapak maca buku."

  • Jawaban:
    ꦧꦥꦏ꧀ ꦩꦕ ꦧꦸꦏꦸ.
    (Penjelasan: ꦧ = ba, ꦥ = pa, ꦏ = ka. Aksara ‘k’ ing ‘bapak’ mati, mula ora ditulis. Aksara ‘m’ = ma, aksara ‘c’ = ca, aksara ‘a’ diwenehi layar ‘ꦕ’. Aksara ‘b’ = ba, aksara ‘u’ diwenehi suku ‘ꦸ’ ing aksara ‘k’. Dadi ꦧꦥꦏ꧀ ꦩꦕ ꦧꦸꦏꦸ.)

4. Tata Bahasa Jawa (Unggah-ungguh Basa)

  • Soal:
    Gawea ukara nganggo unggah-ungguh basa Krama Madya kanggo nyuwun tulung marang kanca sakumuran!
    (Contoh: Tulung bukaken lawang.)

  • Jawaban:
    "Nyuwun tulung, tulung bukaken lawang, ya!"
    (Penjelasan: Penggunaan "Nyuwun tulung" lan "tulung" wis cukup sopan kanggo kanca sakumuran. Yen arep luwih alus maneh, bisa nganggo "Silir, tulung bukaken lawangku, ya!" utawa "Mbok menawi, dipunbukakaken lawange." Nanging, jawaban ing ndhuwur wis trep minangka Krama Madya.)

C. Soal Uraian Panjang

READ  Latihan Soal Pembagian Kelas 4 SD: Konsep dan Pembahasan

1. Analisis Geguritan

  • Soal:
    Wacanen geguritan ing ngisor iki banjur analisis unsur-unsur intrinsike: tema, amanat, nada, lan gaya bahasa!

    Pamulihing Ati

    Surya katon semu abang,
    Nalika katon ing kulon.
    Angin semribit nggugah rasa,
    Kelingan jaman kang wis liwat.

    Lakon urip kang kebak warna,
    Kadang bungah, kadang prihatin.
    Nanging kabeh iku wis dadi,
    Pamulihing ati kang tentrem.

    Tresna lan pangapurane,
    Dadi dalan nuju kamulyan.
    Muga Gusti tansah paring,
    Rahmat lan berkah ing awakdhewe.

  • Jawaban:

    • Tema: Tema geguritan iki yaiku babagan urip lan panguripan kang kebak pengalaman, sarta nggayuh katentreman batin kanthi tresna lan pangapura. Bisa uga diarani tema refleksi lan pasrah marang Gusti.
    • Amanat:
      1. Urip iku kebak pasang surut, ana bungah ana prihatin, nanging kabeh iku proses kanggo nggayuh ketentreman ati.
      2. Tresna lan pangapura minangka kunci kanggo nggayuh kamulyan lan urip kang tentrem.
      3. Manungsa kudu tansah nyuwun rahmat lan berkah saka Gusti Ingkang Maha Kuwasa.
    • Nada: Nada geguritan iki cenderung renungan, nasehat, lan pasrah. Ana rasa syukur lan pangarep-arep marang Gusti. Ora ana nada nesu utawa sedih kang mendalam, nanging luwih menyang ketenangan batin.
    • Gaya Bahasa:
      • Metafora: "Surya katon semu abang, nalika katon ing kulon" bisa uga metafora kanggo pungkasane sawijining bab, kayata pungkasane dina utawa pungkasane sawijining babak urip. "Pamulihing ati" minangka metafora kanggo ketentreman batin utawa pemulihan jiwa.
      • Personifikasi: "Angin semribit nggugah rasa" menehi sipat manungsa (nggugah rasa) marang angin.
      • Citraan: Ana citraan visual ("Surya katon semu abang", "katon ing kulon") lan citraan rasa ("angin semribit nggugah rasa").

2. Menulis Geguritan Pendek

  • Soal:
    Gawenen geguritan cekak (4 larik, 2 pada) nganggo tema "Kanca Sejati"!

  • Jawaban:
    Kanca Sejati

    Nalika susah sliramu ngancani,
    Ora nate ninggalake aku.
    Tresnamu tulus lan suci,
    Kowe kancaku kang sejati.

Tips Jitu Menghadapi Ujian Bahasa Jawa

  1. Pahami Materi: Luangake wektu kanggo maca lan ngrangkum materi saka buku utawa cathetan guru. Fokus ing geguritan, cerita rakyat, aksara Jawa, lan tata basa.
  2. Latihan Soal: Kerjakake soal-soal latihan saka buku utawa internet. Manuhake awake dhewe karo wacan-wacan basa Jawa, utamane geguritan lan cerita.
  3. Ngulang Aksara Jawa: Latih nulis aksara Jawa kanthi rutin. Aja lali pasangan lan sandhangan, amarga iku wigati banget.
  4. Praktek Unggah-ungguh: Cobanen ngomong nganggo basa Jawa kanthi unggah-ungguh kang trep ing omongan saben dina (yen ana kesempatan). Iki bakal mbantu nalika ana soal babagan unggah-ungguh.
  5. Waca Kanthi Teliti: Sadurunge mangsuli soal, wacanen pitakonan lan wacan kang ana kanthi tliti. Aja kesusu.
  6. Manajemen Wektu: Atur wektu supaya kabeh soal bisa katungguli. Wiwitane saka soal kang luwih gampang.
  7. Aja Lali Donga: Pungkasan, aja lali donga supaya diparingi kemudahan lan kasil kang becik.

Penutup

Ujian minangka kesempatan kanggo ngukur lan ningkatake kemampuan. Kanthi persiapan kang mateng lan strategi kang pas, siswa kelas X mesthine bisa ngadhepi Ujian Akhir Semester Bahasa Jawa kanthi rasa percaya diri lan kasil kang memuaskan. Teruslah belajar lan tresna marang basa lan budaya Jawa. Sugeng sinau!

Tinggalkan Balasan

Alamat email Anda tidak akan dipublikasikan. Ruas yang wajib ditandai *